દર મહિનાના કૃષ્ણ પક્ષ અને શુક્લ પક્ષની 11મી તિથિએ એકાદશી વ્રત રાખવામાં આવે છે અને આ રીતે આખા વર્ષમાં કુલ 24 એકાદશી તિથિઓ હોય છે. નિર્જળા એકાદશી વ્રતને બધી એકાદશીઓમાં સૌથી મુશ્કેલ અને પુણ્યશાળી માનવામાં આવે છે. નિર્જળા એકાદશીના વ્રતના નિયમોનું ભક્તિભાવથી પાલન કરવાથી, બધા 24 એકાદશી વ્રતનું ફળ મળે છે.
નિર્જળા એકાદશી પર પૂજા અને ઉપવાસની સાથે, ઘણા કડક નિયમોનું પાલન કરવું પડે છે, જેના કારણે આ વ્રત વધુ પીડાદાયક માનવામાં આવે છે. નિર્જળા એકાદશી વ્રતના તે 5 નિયમો, જેના કારણે આ વ્રત અન્ય એકાદશી વ્રતોમાં સૌથી મુશ્કેલ માનવામાં આવે છે.
નિર્જળા એકાદશીમાં, ખોરાકની સાથે, પાણીનો પણ ત્યાગ કરવામાં આવે છે, જેના કારણે તેને ‘નિર્જળા એકાદશી’ નામ આપવામાં આવ્યું છે, નિર્જળા એટલે પાણી વિના. ઉપવાસ દરમિયાન, વ્યક્તિએ દિવસભર પાણીનું એક ટીપું પણ ન પીવું જોઈએ, નહીં તો ઉપવાસ તૂટી શકે છે.
અન્ય એકાદશીના વ્રતમાં ફળ કે પાણીના આહારના નિયમો છે. પરંતુ નિર્જળા એકાદશી એક એવો વ્રત છે જેમાં અનાજ, ફળો કે ફળોના રસનું સેવન સંપૂર્ણપણે પ્રતિબંધિત છે.
નિર્જળા એકાદશીનું વ્રત જેઠ મહિનાની તીવ્ર ગરમીમાં કરવામાં આવે છે. આવી સ્થિતિમાં, ખોરાક અને પાણી લીધા વિના આ વ્રત રાખવું એ ઉપવાસ કરનારાઓ માટે શારીરિક રીતે વધુ પીડાદાયક છે.
નિર્જળા એકાદશી પર અન્ન અને પાણીનો ત્યાગ કરવાની સાથે, વ્યક્તિએ પોતાના મન અને શબ્દોને પણ શુદ્ધ રાખવા જોઈએ. આ દિવસે કોઈની સાથે ખરાબ વર્તન ન કરો. વાણી પર નિયંત્રણ રાખો, વાદ-વિવાદથી દૂર રહો અને કોઈને નકામી વાતો ન કહો. તેથી, નિર્જળા એકાદશીને આત્મસંયમનું પ્રતીક માનવામાં આવે છે.
નિર્જળા એકાદશીના દિવસે ઉપવાસ દરમિયાન બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરવું જોઈએ. તેથી, આ વ્રતને આત્મનિયંત્રણનું પ્રતીક પણ માનવામાં આવે છે. આ દિવસે રાત્રે સૂવાને બદલે આખી રાત જાગતા રહેવું જોઈએ અને ભજન તથા કીર્તનમાં સમય વિતાવવો જોઈએ. આનાથી ભગવાનના આશીર્વાદ મેળવવામાં મદદ મળે છે.