શું છે સંવિધાન દિવસ:
26 નવેમ્બરને દેશમાં ‘બંધારણ દિવસ’ તરીકે ઉજવવામાં આવે છે. દર વર્ષે આ દિવસે, બંધારણમાં સમાહિત મૂલ્યો અને સિદ્ધાંતો વિશે જાગૃતિ ફેલાવવાના ઉદ્દેશ્ય સાથે વિવિધ પ્રવૃત્તિઓનું આયોજન કરવામાં આવે છે.
શું છે તેનું મહત્વ:
બંધારણ દિવસ, જેને ‘રાષ્ટ્રીય કાયદો દિવસ’ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તેને ભારતમાં બંધારણને અપનાવવાની યાદમાં ઉજવવામાં આવે છે. ભારતનું બંધારણ આ દિવસે બંધારણ સભા દ્વારા વર્ષ 1949માં એટલે કે 26 નવેમ્બર 1949ના રોજ ઔપચારિક રીતે અપનાવવામાં આવ્યું હતું અને તેને 26 જાન્યુઆરી 1950ના રોજ ભારતના નાગરિકો માટે લાગુ કરવામાં આવ્યું હતું. કેન્દ્રીય સામાજિક ન્યાય અને સશક્તિકરણ મંત્રાલયે 19 નવેમ્બર 2015 ના રોજ 26 નવેમ્બરને ‘બંધારણ દિવસ’ તરીકે ઉજવવાનું નક્કી કર્યું.
ભારતીય બંધારણ સાથે જોડાયેલી કેટલીક મહત્વની હકીકતો:
બંધારણ સભા દ્વારા ભારતનું બંધારણ ઘડવાનું કાર્ય 2 વર્ષ, 11 મહિના અને 18 દિવસમાં પૂર્ણ થયું હતું.
ભારતીય બંધારણની મૂળ નકલો ટાઈપ કે પ્રિન્ટ કરવામાં આવી ન હતી, પણ આ નકલો હાથથી લખીને તૈયાર કરવામાં આવી હતી. હાલમાં બંધારણની મૂળ નકલો સંસદની લાઇબ્રેરીમાં હિલીયમથી ભરેલા બોક્સ/કેસમાં રાખવામાં આવી છે. પ્રખ્યાત સુલેખક પ્રેમ બિહારી નારાયણ રાયજાદાએ બંધારણની મૂળ નકલો તૈયાર કરી હતી. મૂળરૂપે ભારતનું બંધારણ અંગ્રેજી અને હિન્દી ભાષાઓમાં લખવામાં આવ્યું હતું.
ભારતીય બંધારણ ઘડતી વખતે, તેની કેટલીક વિશેષતાઓ બ્રિટન, આયર્લેન્ડ, જાપાન, યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ, દક્ષિણ આફ્રિકા, જર્મની, ઓસ્ટ્રેલિયા અને કેનેડા સહિત અન્ય ઘણા દેશોના બંધારણોમાંથી ઉધાર લેવામાં આવી હતી. જો કે ભારતીય બંધારણનું મૂળ માળખું ભારત સરકારના અધિનિયમ, 1935 પર આધારિત છે. તે વિશ્વનું સૌથી લાંબુ બંધારણ છે. તેમાં સરકારની સંસદીય પ્રણાલીનું અમલીકરણ કરવામાં આવ્યું છે.
બંધારણની પૃષ્ઠભૂમિ:
વર્ષ 1934માં M.N. બંધારણ સભાનો વિચાર સૌપ્રથમ એમ.એન.રોય દ્વારા રજૂ કરવામાં આવ્યો હતો. વર્ષ 1946ની કેબિનેટ મિશન યોજના હેઠળ, બંધારણ સભાની રચના માટે ચૂંટણીઓનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું.
પ્રારુપ સમિતિ:
- પ્રારુપ સમિતિમાં સાત સભ્યો હતાઃ અલ્લાદી કૃષ્ણસ્વામી ઐયર, એન. ગોપાલસ્વામી, ભીમરાવ આંબેડકર, કે.એમ. મુનશી, મોહમ્મદ સદુલ્લાહ, બી.એલ. મીટર અને ડી.પી. ખેતાન.
- 30 ઓગસ્ટ 1947ના રોજ તેની પ્રથમ બેઠકમાં, મુસદ્દા સમિતિએ ભીમરાવ આંબેડકરને તેના અધ્યક્ષ તરીકે ચૂંટ્યા.
મહત્વપૂર્ણ બંધારણીય સુધારાઓ:
- પ્રથમ સુધારો અધિનિયમ, 1951: આ અંતર્ગત કાયદાનું રક્ષણ કરવા મિલકત સંપાદન કરવાની વ્યવસ્થા કરવામ આવી. જમીન સુધારણા અને ન્યાયિક સમીક્ષા સંબંધિત અન્ય કાયદાઓને નવમી અનુસૂચિમાં મૂકવામાં આવ્યા. અનુચ્છેદ 31 માં બે પેટા-કલમ 31 (a) અને 31 (b) ઉમેરવામાં આવ્યા.
- સાતમો બંધારણીય સુધારો અધિનિયમ, 1956: રાજ્ય પુનર્ગઠન આયોગના અહેવાલ અને રાજ્ય પુનર્ગઠન અધિનિયમ, 1956ના અમલીકરણ માટે બીજી અને સાતમી અનુસૂચિમાં સુધારો કરવામાં આવ્યો હતો.
- 42મો બંધારણીય સુધારો અધિનિયમ, 1976: 42મા સંવિધાન સંશોધન અધિનિયમ દ્વારા બંધારણમાં કરવામાં આવેલા કેટલાક મોટા સુધારાઓ નીચે મુજબ છે:
- પ્રસ્તાવના: આ સુધારા હેઠળ, ‘સાર્વભૌમ લોકશાહી, પ્રજાસત્તાક’ શબ્દોની જગ્યાએ, ભારતની વ્યાખ્યા કરવા માટે ‘સાર્વભૌમ લોકશાહી, સમાજવાદી, બિનસાંપ્રદાયિક, પ્રજાસત્તાક’ શબ્દો ઉમેરવામાં આવ્યા.
- ઉપરાંત, પ્રસ્તાવનામાં, “રાષ્ટ્રની એકતા” શબ્દને બદલીને “રાષ્ટ્રની એકતા અને અખંડિતતા” કરવામાં આવ્યો હતો.
- મૂળભૂત અધિકારો અને નિર્દેશક સિદ્ધાંતો: 42મા બંધારણીય સુધારા હેઠળ કરવામાં આવેલો સૌથી મોટો ફેરફાર એ હતો કે તે બંધારણના અનુચ્છેદ 14, 19 અથવા 31 મા સમાવિષ્ટ મૂળભૂત અધિકારો મેળવવા ઉપર રાજ્યના નીતિનિર્દેશક સિદ્ધાંતો (DPSP)ને પ્રાથમિકતા આપે છે.
- મૂળભૂત ફરજો: 42મા સુધારા અધિનિયમ હેઠળ, IV-A નામનો નવો ભાગ બનાવવા માટે બંધારણમાં અનુચ્છેદ 51-Aનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો હતો, બંધારણનો ભાગ IV-A નાગરિકોની મૂળભૂત ફરજો દર્શાવે છે.
- 44મો સુધારો અધિનિયમ, 1978: આ સુધારા દ્વારા, અનુચ્છેદ 74 (1) માં એક નવી જોગવાઈ ઉમેરવામાં આવી, જે મુજબ રાષ્ટ્રપતિને કેબિનેટની સલાહને એકવાર પુનર્વિચાર માટે પરત/પાછી મોકલવાની સત્તા આપવામાં આવી, પરંતુ આ અંતર્ગત રાષ્ટ્રપતિએ પુનઃવિચારણા બાદ મોકલેલી સલાહને ફરજિયાત સ્વીકારી લેવાની રહેશે એવું પણ જણાવવામાં આવ્યું. આ સુધારા મુજબ કેબિનેટ દ્વારા રાષ્ટ્રપતિને આપવામાં આવેલી લેખિત સલાહના આધારે જ કટોકટી જાહેર કરી શકાય છે. આ સુધારા હેઠળ ‘મિલકતનો અધિકાર’ને મૂળભૂત અધિકારોની યાદીમાંથી હટાવીને તેને કાયદાકીય અધિકાર તરીકે જાહેર કરવામાં આવ્યો છે.
- બંધારણ (73મો સુધારો) અધિનિયમ, 1992 : અનુચ્છેદ 243A ઉમેરીને બંધારણમાં એક અલગ ભાગ IX ઉમેરવામાં આવ્યો છે અને અગિયારમી અનુસૂચિ તરીકે ઓળખાતી નવી સૂચિ ઉમેરવામાં આવી છે, જેમાં પંચાયતી રાજ સંસ્થાઓની સત્તાઓ અને કાર્યોનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે.
- બંધારણ (74મો સુધારો) અધિનિયમ, 1992 : આ અધિનિયમ શહેરી સ્થાનિક સંસ્થાઓને બંધારણીય દરજ્જો આપે છે. બંધારણના ભાગ VIII પછી, અનુચ્છેદ 243Aના ઉમેરા સાથે બંધારણમાં એક અલગ ભાગ IXA ઉમેરવામાં આવ્યો છે અને શહેરી સ્થાનિક સંસ્થાઓની સત્તાઓ અને કાર્યોને સમાવતું 12મી અનુસૂચિ નામનું નવું શેડ્યૂલ ઉમેરવામાં આવ્યું છે. આ અધિનિયમ નગર પંચાયત, મ્યુનિસિપલ કાઉન્સિલ અને મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનમાં SC અને ST માટે તેમની વસ્તીના પ્રમાણમાં બેઠકો અને મહિલાઓ માટે બેઠકોના એક તૃતીયાંશ અનામતની જોગવાઈ કરે છે.
- બંધારણ (101મો સુધારો) અધિનિયમ, 2017 : ગુડ્સ એન્ડ સર્વિસ ટેક્સ અપનાવવામાં આવ્યો હતો.
- બંધારણ (102મો સુધારો) અધિનિયમ, 2018 : નેશનલ કમિશન ફોર બેકવર્ડ ક્લાસને બંધારણીય દરજ્જો આપવામાં આવ્યો હતો.
- બંધારણ (103મો સુધારો) અધિનિયમ, 2019 : અનુચ્છેદ 15 ની પેટા-વિભાગો (4) અને (5) માં ઉલ્લેખિત સિવાયના આર્થિક રીતે નબળા વિભાગો (EWSs) ના નાગરિકો માટે, મહત્તમ 10% અનામતની પણ વ્યવસ્થા કરવામાં આવી.
(ફોટો: ફાઈલ)