ઉત્તર પ્રદેશના સંભલમાં જામા મસ્જિદ વિવાદ બાદ આ દિવસોમાં ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણ (ASI)નું નામ ચર્ચામાં છે. ASI સંભલના ઐતિહાસિક અને સાંસ્કૃતિક વારસાને શોધવા માટે ઘણી જગ્યાઓનું સર્વે કરી રહ્યું છે. ASIની ટીમે અહીંના 5 મંદિરો અને 19 કુવાઓનું સર્વેક્ષણ કર્યું છે અને પ્રાચીન કલ્કી વિષ્ણુ મંદિરનો પણ સર્વે કર્યો છે.
દેશમાં આ પ્રકારનો સર્વે પહેલીવાર નથી થઈ રહ્યો. આ પહેલા અયોધ્યા અને વારાણસીની જ્ઞાનવાપી મસ્જિદમાં પણ આવો જ સર્વે કરવામાં આવ્યો હતો. સર્વે બાદ ASI રિપોર્ટના આધારે અદાલતોએ પણ પોતાનો ચુકાદો આપ્યો છે, પરંતુ શું તમે જાણો છો કે ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણ એટલે કે ASIની સ્થાપના ક્યારે થઈ હતી? ASI એ દેશમાં પ્રથમ સર્વે ક્યારે કર્યો? આ સર્વેમાં શું જાણવા મળ્યું?
પ્રથમ સર્વે ક્યાં હાથ ધરવામાં આવ્યો હતો?
ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણના પ્રથમ સર્વે અંગે કોઈ નક્કર માહિતી નથી. જો કે, જ્યારે જ્હોન માર્શલ 1904માં ASIના ડિરેક્ટર બન્યા ત્યારે તેમણે હડપ્પાના ખોદકામનું કામ દયા રામ સાહનીને સોંપ્યું. તે જ સમયે, સિંધ પ્રાંતમાં અન્ય એક સ્થળ નજીક કેટલાક અવશેષો મળી આવ્યા હતા, જે મોહેંજોદરો તરીકે ઓળખાય છે. આ બે સ્થળોના સર્વેક્ષણ પછી, સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિ 1921માં હડપ્પા અને મોહેંજોદારોમાં મળી આવી હતી. તમને જણાવી દઈએ કે, જ્હોન માર્શલના કાર્યકાળ દરમિયાન તક્ષશિલાનું ખોદકામ પણ 1913માં શરૂ થયું હતું, જે લગભગ 21 વર્ષ સુધી ચાલ્યું.
અયોધ્યામાં સર્વે કરવામાં આવ્યો હતો
દેશની આઝાદી સમયે બ્રિટિશ સૈન્ય અધિકારી અને પુરાતત્વવિદ્ મોર્ટિમર વ્હીલર એએસઆઈના મહાનિર્દેશક હતા. 1948માં એનપી ચક્રવર્તીએ એએસઆઈના ડાયરેક્ટર તરીકેનો કાર્યભાર સંભાળ્યો. આ પછી મધે સરૂપ વત્સ અને અમલાનંદ ઘોષ ડિરેક્ટર બન્યા. અમલાનંદ ઘોષ 1968 સુધી ASI ના ડિરેક્ટર રહ્યા, તેમના સમય દરમિયાન કાલીબંગન, લોથલ, ધોળાવીરામાં ખોદકામ હાથ ધરવામાં આવ્યું હતું. ઘોષ પછી બીબી લાલે એએસઆઈના ડિરેક્ટર તરીકેનો કાર્યભાર સંભાળ્યો. આ સમય દરમિયાન તેમણે અયોધ્યામાં ખોદકામ શરૂ કર્યું. માહિતી અનુસાર, ASIએ 1975 થી 1976 દરમિયાન અયોધ્યામાં વિવાદિત સ્થળની આસપાસ સર્વેનું કામ સત્તાવાર રીતે શરૂ કર્યું હતું. તમને જણાવી દઈએ કે, જ્યારે અયોધ્યામાં રામ મંદિર પર સુપ્રીમ કોર્ટે પોતાનો ચુકાદો આપ્યો ત્યારે ASI રિપોર્ટે મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી. ખુદ ASIએ પોતાના રિપોર્ટમાં કહ્યું હતું કે વિવાદિત મસ્જિદ ખાલી જમીન પર બનાવવામાં આવી નથી.