ભારતીય વીમા ક્ષેત્ર: જોખમ સુરક્ષાથી આર્થિક કરોડરજ્જુ સુધીની અદ્દભુત અને વિસ્તૃત યાત્રા

(માર્ચ મહિનો નજીક આવી ગયો છે. તમને સૌને, ખાસ કરીને પગારદાર તેમજ બિઝનેસ વર્ગોને ટેક્સ પ્લાનિંગની ચિંતા શરૂ થઈ હશે. તમારા ઓળખીતા અને નહીં ઓળખીતા લોકો પણ તમારો સંપર્ક કરીને તમને “સમજાવવા” પ્રયાસ કરી રહ્યા હશે. આ સંજોગોમાં રિવોઈ ન્યૂઝના માધ્યમથી માત્ર ટેક્સ-પ્લાનિંગ જ નહીં પરંતુ જીવન માટે, પરિવાર માટે જરૂરી એવી વીમા વિશેની અત્યંત આવશ્યક અને સચોટ જાણકારી અહીં વિસ્તૃત લેખમાળા દ્વારા મેળવીશું. દર શનિવારે આ સમયે તમે અહીં સચોટ જાણકારી મેળવી શકશો અને માર્ચ એન્ડમાં એક ઈન્ફોર્મ્ડ વ્યક્તિ (informed person) તરીકે તમે સાચા પ્લાનની પસંદગી કરી શકશો જે દરેક રીતે તમારા લાભમાં હોય.)

Indian Insurance Sector ભારતીય વીમા ક્ષેત્રનો ઇતિહાસ માત્ર નાણાકીય વ્યવહારોના વિકાસની ગાથા નથી, પરંતુ તે ભારતીય સંસ્કૃતિમાં સદીઓથી ઊંડે સુધી જડાયેલા જોખમ વ્યવસ્થાપન, સામાજિક સુરક્ષા, અને આર્થિક સ્થિરતાના મૂળભૂત સિદ્ધાંતોનું એક ગહન પ્રતિબિંબ છે.

વીમો, તેના સૌથી પાયાના સ્વરૂપમાં, વ્યક્તિગત અથવા સામૂહિક સ્તરે થતા આકસ્મિક નુકસાનના નાણાકીય ભારણને સમાનરૂપે વહેંચી દેવાની એક શાણપણભરી પદ્ધતિ છે. આ પ્રણાલી, જેનું આધુનિક અને નિયમનબદ્ધ માળખું ભલે પશ્ચિમી વિશ્વમાંથી ભારતમાં આવ્યું હોય, પરંતુ તેના આત્મા અને તેના સિદ્ધાંતો એટલે કે, સહિયારી જવાબદારી અને પરસ્પર સહાયતાની ભાવના ભારતીય ભૂમિ પર હજારો વર્ષોથી ઊગી નીકળી છે અને વિકસિત થઈ છે. આ ક્ષેત્રની આશરે બે સદીઓથી વધુ સમયગાળાની આ ઐતિહાસિક યાત્રામાં, ભારતીય વીમા ક્ષેત્રે અસંખ્ય મહત્ત્વના સામાજિક-આર્થિક પરિવર્તનો, આર્થિક નીતિના મોટા પલટાઓ, રાષ્ટ્રીયકરણના બે નિર્ણાયક અને વિસ્તૃત તબક્કાઓ, અને ૧૯૯૦ના દાયકાના આર્થિક ઉદારીકરણની ક્રાંતિકારી અસર જોઈ છે. આ એક એવી લાંબી અને જટિલ સફર છે જ્યાં ભારતીય સંસ્કૃતિનું પ્રાચીન અને શાણપણભર્યું જોખમ વ્યવસ્થાપન આધુનિક અને વૈશ્વિક નિયમનકારી માળખા સાથે એકરૂપ થાય છે; જ્યાં ખાનગી ઉદ્યોગના બીજ રોપાય છે, સરકારી એકાધિકારમાં તેનું રૂપાંતરણ થાય છે, અને પછી, ફરી એકવાર, નિયંત્રિત અને ગતિશીલ સ્પર્ધાત્મક બજાર તરીકે તેનો પુનર્જન્મ થાય છે.

આ લેખમાં, આપણે ભારતમાં વીમાના ઇતિહાસ અને તેના વિકાસના ક્રમબદ્ધ અને ઊંડાણપૂર્વકના મુદ્દાઓને વિગતવાર તપાસીશું, જે દર્શાવે છે કે કેવી રીતે આ ક્ષેત્ર માત્ર વ્યક્તિગત જોખમોને સંચાલિત કરવાના એક સાધનમાંથી વિકસિત થઈને રાષ્ટ્રીય અર્થતંત્રના એક અભિન્ન અને કરોડરજ્જુ સમાન ઘટકમાં પરિવર્તિત થયું છે. આપણે પ્રાચીન સમયની સામૂહિક સુરક્ષાની ધાર્મિક ભાવનાથી લઈને આધુનિક નિયમનકારી માળખા (IRDA) અને ગતિશીલ ઉદારીકૃત બજારની વર્તમાન સ્થિતિ સુધીના દરેક મહત્ત્વના અને નિર્ણાયક તબક્કાનું ઊંડાણપૂર્વકનું વિશ્લેષણ કરીશું, અને આ ક્ષેત્રે ભારતના આર્થિક વિકાસમાં આપેલા મહત્ત્વપૂર્ણ યોગદાનને તપાસીશું.

ભારતીય વીમાનો ઇતિહાસ આધુનિક વીમાની સ્થાપનાના ઘણા સમય પહેલાંના ધર્મશાસ્ત્રો, નીતિગ્રંથો અને અર્થશાસ્ત્રના મહાન ગ્રંથોમાં જોવા મળે છે, જે સૂચવે છે કે જોખમ વ્યવસ્થાપનનું તત્ત્વ ભારતીય સમાજની જીવનશૈલીમાં હંમેશાં કેન્દ્રસ્થાને રહ્યું છે. યાજ્ઞવલ્ક્યના ધર્મશાસ્ત્રમાં, વેપારીઓ, કારીગરો અને શ્રમજીવીઓના કરારો અને તેમની આર્થિક જવાબદારીઓ સંબંધિત નિયમોનું વિસ્તૃત વર્ણન જોવા મળે છે. આ ખાસ કરીને વ્યવસાયિક જોખમોને સંચાલિત કરવાના તંત્ર પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. આમાં નુકસાન, ખોટ અથવા અણધારી આફતના કિસ્સામાં ભાગીદારો અથવા સમુદાયના સભ્યો દ્વારા નાણાકીય જવાબદારી વહેંચવાની સ્પષ્ટ પદ્ધતિઓનો સમાવેશ થતો હતો. કૌટિલ્યનું અર્થશાસ્ત્ર રાજ્ય સંચાલન, રાજનીતિ અને આર્થિક વહીવટ પરનું એક વિસ્તૃત અને માળખાગત પુસ્તક છે, જે આધુનિક અર્થશાસ્ત્રના ઘણા સિદ્ધાંતોનો પાયો ગણી શકાય. આ ગ્રંથમાં રાજ્યની ભૂમિકા પર વિશેષ ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે કે તે કેવી રીતે તેના નાગરિકોને કુદરતી (જેમ કે પૂર, દુષ્કાળ) અને માનવસર્જિત (જેમ કે આગ, લૂંટ) આપત્તિઓથી સક્રિય રીતે રક્ષણ પૂરું પાડે. ‘અર્થશાસ્ત્ર’માં એવી વિસ્તૃત જોગવાઈઓ હતી કે રાજ્યે કેવી રીતે કર સ્વરૂપે (જેને આધુનિક સંદર્ભમાં ‘પ્રીમિયમ’ ગણી શકાય) સંસાધનો એકઠા કરવા અને તેનો ઉપયોગ આગ, પૂર, દુષ્કાળ અને મહામારી જેવા ગંભીર આફતના સમયે નાગરિકોને રાહત આપવા માટે કરવો. કૌટિલ્યની આ નીતિ આધુનિક વીમા કંપનીઓ દ્વારા રિઝર્વ ફંડ અથવા સોલ્વન્સી માર્જિન બનાવવાની અને આપત્તિના સમયે આ ફંડમાંથી ક્લેમ ચૂકવવાની પદ્ધતિ સાથે સીધો અને મજબૂત સમાંતર સંબંધ ધરાવે છે.

સામૂહિક જોખમ વહેંચણી (Risk Pooling) અને નિધિ:

પ્રાચીન ભારતમાં વેપારીઓ, કારીગરો અને ખેડૂતોના વ્યાવસાયિક અને સામાજિક સંઘો હતા જેઓ એકસાથે કામ કરતા અને નિયમિતપણે સામાન્ય ભંડોળમાં નાણાકીય યોગદાન આપતા હતા. આ ભંડોળ, જેને નિધિ અથવા કોષ કહેવામાં આવતું, તેનો ઉપયોગ કોઈ પણ સભ્યને અણધારી આફત, લાંબી બીમારી, કે આશ્રિતના મૃત્યુના કારણે થતા નુકસાનની ભરપાઈ કરવા માટે થતો હતો. આ નિધિ એ આધુનિક વીમાના પ્રીમિયમ કલેક્શનનું પ્રાચીન અને અસરકારક સ્વરૂપ હતું. આ વ્યવસ્થાનો મૂળભૂત અને સર્વોચ્ચ હેતુ એ હતો કે એક વ્યક્તિ પર આવતા અસહ્ય આર્થિક બોજને હજારો લોકોમાં વહેંચી દેવામાં આવે, જેથી કોઈ વ્યક્તિ આર્થિક રીતે કાયમ માટે તૂટી ન જાય. આ પદ્ધતિ દ્વારા, સમુદાયના દરેક સભ્યને એક આર્થિક જાળ (Economic Safety Net) પૂરી પાડવામાં આવતી હતી. આ જોખમ વહેંચણી માત્ર નુકસાનની ભરપાઈ નહોતી, પણ તે સામાજિક મૂડી (Social Capital) ને મજબૂત બનાવતી હતી અને પરસ્પર વિશ્વાસનું વાતાવરણ ઊભું કરતી હતી.

આમ, પ્રાચીન તબક્કો એ દ્રઢપણે દર્શાવે છે કે આધુનિક વીમો ભલે ભારતમાં ૧૯મી સદીમાં પશ્ચિમી શૈલીમાં આવ્યો હોય, પરંતુ જોખમ વ્યવસ્થાપન, સંસાધન સંગ્રહ અને સામૂહિક સુરક્ષાના મૂળભૂત વિચારો ભારતીય સમાજ અને અર્થતંત્રમાં હજારો વર્ષોથી સંસ્થાકીય સ્વરૂપમાં ઊંડે સુધી જડાયેલા હતા. આ જ પાયાના સિદ્ધાંતો પર આગળ જતા આધુનિક વીમા ક્ષેત્રનો માળખાગત વિકાસ થયો.

જીવન વીમાની શરૂઆત: ભેદભાવથી સમાનતા તરફની યાત્રા

ભારતમાં જીવન વીમાની આધુનિક પ્રથાની શરૂઆત વિદેશી કંપનીઓ દ્વારા કરવામાં આવી હતી, જેમણે ભારતીય જીવનને આવરી લેવા માટે ભેદભાવપૂર્ણ નીતિઓ અપનાવીને વધારાનું પ્રીમિયમ વસૂલવાનું શરૂ કર્યું હતું.

કલકત્તામાં ઓરિએન્ટલ લાઇફ ઇન્શ્યોરન્સ કંપનીની સ્થાપના (૧૮૧૮): પ્રથમ પગલું અને ભેદભાવની શરૂઆત

ભારતમાં આધુનિક અને સંસ્થાકીય જીવન વીમા વ્યવસાયની શરૂઆત ૧૮૧૮માં કલકત્તા (હાલનું કોલકાતા) માં ‘ઓરિએન્ટલ લાઇફ ઇન્શ્યોરન્સ કંપની’ ની સ્થાપના સાથે થઈ. કલકત્તા તે સમયે બ્રિટિશ ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીના વહીવટી, વ્યાવસાયિક અને સાંસ્કૃતિક પ્રવૃત્તિઓનું કેન્દ્ર હતું. આ કંપનીની સ્થાપના મુખ્યત્વે ભારતમાં રહેતા યુરોપીયન મૂળના બ્રિટિશ નાગરિકોની જીવન વીમાની જરૂરિયાતોને ધ્યાનમાં રાખીને કરવામાં આવી હતી. શરૂઆતમાં, આ કંપનીઓ માત્ર યુરોપીયન જીવનને જ આવરી લેતી હતી, કારણ કે તેઓ ભારતીય જીવનશૈલી, આબોહવા અને રોગચાળાના જોખમોથી પરિચિત નહોતા. જ્યારે ભારતીયોને પોલિસી આપવાની શરૂઆત થઈ, ત્યારે પણ તેમની સામે સ્પષ્ટ અને વંશીય ભેદભાવપૂર્ણ વલણ અપનાવવામાં આવતું હતું. ભારતીયોએ યુરોપિયનોની સરખામણીમાં ઊંચું પ્રીમિયમ ચૂકવવું પડતું હતું, જેને વધારાનું પ્રીમિયમ (Extra Premium) કહેવામાં આવતું હતું, જે ૩૦% થી ૭૦% સુધી વધારે હતું. આ ભેદભાવ, જે તે સમયે જોખમ મૂલ્યાંકન (Risk Assessment) ના વૈજ્ઞાનિક આધાર પર નહોતો, પરંતુ માત્ર વંશીય પૂર્વગ્રહ અને સંસ્થાનવાદી માનસિકતા પર આધારિત હતું, તે ભારતીય નાગરિકોમાં અસંતોષનું મુખ્ય અને ઊંડું કારણ બન્યું. આ ભેદભાવે જ ભારતીય ઉદ્યોગસાહસિકોને સ્વદેશી વીમા કંપનીઓ શરૂ કરવા માટે પ્રેર્યા. ઓરિએન્ટલ લાઇફ ઇન્શ્યોરન્સ કંપની, દુર્ભાગ્યે, તેની સ્થાપનાના લગભગ ૧૬ વર્ષ પછી, એટલે કે ૧૮૩૪માં યોગ્ય સંચાલન, અપર્યાપ્ત મૂડી અને ભારતીય બજારની જરૂરિયાતોને સમજવામાં નિષ્ફળ રહેવાને કારણે નિષ્ફળ ગઈ. તેની નિષ્ફળતાએ બજારમાં એક શૂન્યાવકાશ ઊભો કર્યો, પરંતુ તેણે ભારતમાં વીમાની વ્યાવસાયિક શક્યતાઓનો માર્ગ સ્પષ્ટ કરી આપ્યો હતો. આ સમયગાળામાં ૧૮૨૯માં મદ્રાસ ઇક્વિટેબલ (Madras Equitable) દ્વારા દક્ષિણ ભારતના આર્થિક કેન્દ્રમાં પણ જીવન વીમાનો વ્યવસાય શરૂ કરવામાં આવ્યો, જેણે બજારના ભૌગોલિક વિસ્તરણમાં મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવી. (ક્રમશઃ)