હિન્દી ફિલ્મ જગતના અનેક કલાકારો પાકિસ્તાન છોડીને ભારત આવ્યા અને મુંબઈને બનાવી કર્મભૂમિ
ભારતના ભગલાને હજુ દેશની જનતા ભુલી નથી. ભાગલા વખતે એક તરફ ભારતીયોના ચહેરા પર આઝાદીનો આનંદ હતો, તો બીજી તરફ ભાગલાનું દુઃખ પણ હતું. લાખો લોકોને પોતાના મૂળ છોડવા પડ્યા અને તેની અસર ભારતીય સિનેમા પર પણ પડી. ગાયિકા નૂરજહાં અને સંગીતકાર ગુલામ હૈદર સહિત ઘણા કલાકારોએ પાકિસ્તાનમાં સ્થાયી થવાનું નક્કી કર્યું, જ્યારે દિલીપ કુમાર અને પૃથ્વીરાજ કપૂર જેવા કલાકારો પેશાવરથી ભારત આવ્યા હતા. સંગીતકાર સાહિર લુધિયાનવી જેવી કેટલીક હસ્તીઓ હતી જેમણે પાકિસ્તાન જવાનું નક્કી કર્યું પરંતુ ત્યાંની ખરાબ પરિસ્થિતિ જોઈને તેમને ભારત પાછા ફરવું પડ્યું.
મોહમ્મદ રફીના મૂળ પાકિસ્તાન સાથે જોડાયેલા હતા, તેમણે ગાયક તરીકે પોતાનું પહેલું પ્રદર્શન લાહોરમાં આપ્યું હતું, પરંતુ ભારતમાં સ્થાયી થવાનું નક્કી કર્યું. એ વાત સાચી છે કે સિનેમા અને કલાકારોની કલા કોઈ દેશની સીમાઓથી બંધાયેલી નથી, પરંતુ ભાગલાએ તેમને તેમના અંગત જીવનમાં ચોક્કસ નિર્ણયો લેવાની ફરજ પાડી. દિલીપ કુમારનું જન્મસ્થળ અવિભાજિત ભારતના પેશાવરમાં હતું, જ્યારે પૃથ્વીરાજ કપૂરે તેમનું ગ્રેજ્યુએશન ત્યાં જ કર્યું હતું. રાજ કપૂરનો જન્મ પણ પેશાવરમાં થયો હતો, પરંતુ ભારતીય ધર્મનિરપેક્ષતાના આદર્શો, કલા માટે અનુકૂળ વાતાવરણ અને માતૃભૂમિ પ્રત્યેના પ્રેમે તેમને ભારતમાં સ્થાયી થવા માટે પ્રેરણા આપી. તે સિનેમાનો પ્રારંભિક યુગ હતો, પરંતુ સર્જનાત્મક અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા પણ હતી. આ જ કારણ છે કે ધાર્મિક ઓળખથી ઉપર ઉઠીને, મોહમ્મદ રફી, દિલીપ કુમાર, પૃથ્વીરાજ કપૂર જેવા કલાકારો દરેક વર્ગના સિનેપ્રેમીઓના હૃદયમાં સ્થાયી થયા.
ધર્મ, ન્યાય અને કર્મના આદર્શોને સમર્થન આપતી ‘રામાયણ’ અને ‘મહાભારત’ ધારાવાહિકો બનાવનારા રામાનંદ સાગર અને બીઆર ચોપરા લાહોરમાં પત્રકાર તરીકે સક્રિય હતા, પરંતુ જ્યારે ભાગલા પછી કોમી રમખાણો ફાટી નીકળ્યા, ત્યારે તેમને તેમના પરિવાર સાથે ભારત આવ્યા હતા. બી.આર. ચોપરા, જેમણે તેમની ફિલ્મોમાં સામાજિક સમસ્યાઓનું નિરૂપણ કર્યું હતું, તેમણે ‘નયી દૌર’ બનાવી, ત્યારે તેમણે માનવ શ્રમ અને મશીન વચ્ચેના સંઘર્ષને વાર્તા તરીકે રજૂ કર્યો હતા.
રામાનંદ સાગરનો જન્મ લાહોર નજીક અસલ ગુરુ નામના સ્થળે થયો હતો. જ્યારે તેઓ ભારત આવ્યા, ત્યારે તેમણે પોતાની બધી સંપત્તિ અને સંપત્તિ ત્યાં છોડી દીધી પરંતુ તેઓ કર્મમાં શ્રદ્ધા રાખીને આગળ વધ્યા. બલરાજ સાહની, એ.કે. હંગલ પણ પાકિસ્તાનથી ભારત આવ્યા હતા. ફિલ્મો સમાજનું પ્રતિબિંબ છે, પરંતુ ભાગલાની પીડા એટલી તીવ્ર હતી કે લાંબા સમય સુધી ફિલ્મ નિર્માતાઓ તેને ફિલ્મોનો પ્લોટ બનાવવામાં અચકાતા હતા. ૧૯૭૩માં, સ્વતંત્રતાના લગભગ ૨૫ વર્ષ પછી, ભાગલાની પીડા દર્શાવતી એક ફિલ્મ ‘ગર્મ હવા’ (૧૯૭૩) બનાવવામાં આવી હતી. બલરાજ સાહની અભિનીત આ ફિલ્મની રજૂઆત એટલી પ્રભાવશાળી હતી કે રાષ્ટ્રીય ફિલ્મ પુરસ્કારથી સન્માનિત થવાની સાથે, તેને કાન્સ અને ઓસ્કાર પુરસ્કારો માટે પણ નામાંકિત કરવામાં આવી હતી.
