નવી દિલ્હીઃ પશુધન ક્ષેત્રે 2014-15થી 2021-22 દરમિયાન 13.36% ના ચક્રવૃદ્ધિ વાર્ષિક વૃદ્ધિ દર (CAGR) થી વૃદ્ધિ પામી છે. કુલ કૃષિ અને સંલગ્ન ક્ષેત્રોમાં પશુધનનું યોગદાન 24.38 ટકા (2014-15) થી વધીને 30.19 ટકા (2021-22) થયું છે. પશુધન ક્ષેત્રે 2021-22માં કુલ જીવીએમાં 5.73 ટકા યોગદાન આપ્યું છે. દેશમાં 20મી પશુધન વસ્તી ગણતરી મુજબ લગભગ 303.76 મિલિયન બોવાઇન (ઢોર, ભેંસ, મિથુન અને યાક), 74.26 મિલિયન ઘેટાં, 148.88 મિલિયન બકરા, 9.06 મિલિયન ડુક્કર અને લગભગ 851.81 મિલિયન મરઘાં છે.
ડેરી એ એકમાત્ર સૌથી મોટી કૃષિ કોમોડિટી છે જે રાષ્ટ્રીય અર્થતંત્રમાં 5 ટકા યોગદાન આપે છે અને 8 કરોડથી વધુ ખેડૂતોને સીધી રોજગારી આપે છે. વૈશ્વિક દૂધ ઉત્પાદનમાં ભારત 24.64 ટકા યોગદાન સાથે દૂધ ઉત્પાદનમાં પ્રથમ ક્રમે છે. દૂધ ઉત્પાદન છેલ્લા 9 વર્ષોમાં 5.85%ના ચક્રવૃદ્ધિ વાર્ષિક વૃદ્ધિ દર (CAGR) થી વધી રહ્યું છે જે 2014-15 દરમિયાન 146.31 મિલિયન ટનથી વધીને 2022-23 દરમિયાન 230.58 મિલિયન ટન થયું હતું. વર્ષ 2021 (ફૂડ આઉટલુક જૂન’ 2023) ની તુલનામાં 2022 દરમિયાન વિશ્વ દૂધ ઉત્પાદનમાં 0.51% નો વધારો થયો છે. ભારતમાં 2022-23 દરમિયાન દૂધની માથાદીઠ ઉપલબ્ધતા 459 ગ્રામ પ્રતિ દિવસ છે જે 2022 (ફૂડ આઉટલુક જૂન, 2023)માં વિશ્વની સરેરાશ 322 ગ્રામ પ્રતિ દિવસ હતી.
5.82 લાખ નવા ખેડૂતોને ડેરી સહકારી મંડળીઓના સભ્યપદનો લાભ આપવામાં આવ્યો હતો અને પ્રોજેક્ટ હેઠળ 57.31 લાખ લિટર વધારાના દૂધની ખરીદી કરવામાં આવી હતી. 82 ડેરી પ્લાન્ટને 22.30 લાખ લિટર પ્રતિ દિવસ વધારાની/નવી દૂધ પ્રોસેસિંગ ક્ષમતાના નિર્માણ સાથે મજબૂત બનાવવામાં આવ્યા છે. 3864 બલ્ક મિલ્ક કુલર 84.4 લાખ લિટરની ક્ષમતાવાળા દૂધ ઉત્પાદકો પાસેથી દૂધ મેળવ્યા પછી તરત જ દૂધને ઠંડુ કરવા અને દૂધનો બગાડ ઘટાડવા માટે ગ્રામ્ય સ્તરના દૂધ સંગ્રહ કેન્દ્રો પર સ્થાપિત કરવામાં આવ્યો છે.
30074 ઓટોમેટિક મિલ્ક કલેક્શન યુનિટ અને ડેટા પ્રોસેસિંગ અને મિલ્ક કલેક્શન યુનિટ અને 5205 નંબરના ઈલેક્ટ્રોનિક મિલ્ક એડલ્ટરેશન ટેસ્ટિંગ મશીનો ગ્રામ્ય સ્તરની ડેરી સહકારી મંડળીઓમાં સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા છે જેથી ખેડૂતોને દૂધના પરીક્ષણ અને ચૂકવણીમાં પારદર્શિતા આવે. આ કાર્યક્રમ હેઠળ, 233 ડેરી પ્લાન્ટ પ્રયોગશાળાઓ (સુવિધાઓ ધરાવતી નથી) દૂધમાં ભેળસેળને શોધી કાઢવા માટે સજ્જ કરવામાં આવી છે અને 15 રાજ્યોમાં એક રાજ્ય કેન્દ્રીય પ્રયોગશાળાની સ્થાપના કરવામાં આવી રહી છે.
