નવી દિલ્હીઃ દેશના પ્રદૂષણ નિયંત્રણ બોર્ડ હવે પર્યાવરણને થયેલા અથવા થવાના સંભવિત નુકસાન માટે વળતર અને નુકસાન વસૂલ કરી શકે છે. તેવો ઐતિહાસિક આદેશ સુપ્રીમ કોર્ટે આપ્યો છે. કોર્ટે સ્પષ્ટ કર્યું કે પર્યાવરણીય સંરક્ષણ માટે, ફક્ત સજા પૂરતી નથી, પરંતુ નુકસાન અટકાવવા વળતર પણ જરૂરી છે. આ આદેશ ન્યાયાધીશ પી.એસ. નરસિંહા અને ન્યાયાધીશ મનોજ મિશ્રાની બેન્ચ દ્વારા આપવામાં આવ્યો હતો.
સુપ્રીમ કોર્ટે કહ્યું કે પાણી અને હવા સંબંધિત કાયદાઓ હેઠળ, પ્રદૂષણ નિયંત્રણ બોર્ડ પાસે પર્યાવરણીય નુકસાનની ભરપાઈ માટે નાણાં વસૂલવાનો બંધારણીય અને વૈધાનિક અધિકાર છે. આ બોર્ડ પાસે પહેલાથી જ ચોક્કસ સૂચનાઓ આપવાની સત્તા છે (જળ કાયદાની કલમ 33A અને હવા કાયદાની કલમ 31A હેઠળ), અને આ નુકસાન વસૂલવાની સત્તા પણ તેમના હેઠળ શામેલ છે. આ નુકસાન સજા નથી, પરંતુ એક નાગરિક ઉપાય છે, જેથી પર્યાવરણને થયેલા નુકસાનની ભરપાઈ કરી શકાય અથવા ભવિષ્યમાં સંભવિત નુકસાનને અટકાવી શકાય. બોર્ડ સીધો દંડ લાદશે નહીં, પરંતુ નિશ્ચિત રકમની માંગ કરી શકે છે, અથવા કંપનીઓને બેંક ગેરંટી જમા કરાવવા માટે કહી શકે છે.
કોર્ટે કહ્યું કે ભારતના પર્યાવરણીય કાયદાઓમાં પહેલાથી જ એક સિદ્ધાંત છે કે જે કોઈ પ્રદૂષણ ફેલાવે છે તે તેના માટે ચૂકવણી કરશે, એટલે કે ‘પ્રદૂષક ચૂકવણી કરે છે સિદ્ધાંત’. આ વળતર ત્યારે પણ લાગુ કરી શકાય છે જ્યારે નિર્ધારિત મર્યાદા ઓળંગાઈ જાય અને પર્યાવરણને નુકસાન થાય. અથવા જ્યારે મર્યાદા ઓળંગાઈ ન જાય, પરંતુ તેમ છતાં પ્રવૃત્તિ નુકસાન પહોંચાડે છે. સંભવિત નુકસાનની સ્થિતિમાં પણ, બોર્ડ કાર્યવાહી કરી શકે છે.
સુપ્રીમ કોર્ટે 2012 ના દિલ્હી હાઈકોર્ટના નિર્ણયને રદ કર્યો હતો જેમાં કહેવામાં આવ્યું હતું કે પ્રદૂષણ નિયંત્રણ બોર્ડ પર્યાવરણીય નુકસાન માટે વળતર વસૂલ કરી શકતા નથી. સુપ્રીમ કોર્ટે કહ્યું કે આ નિર્ણય ખોટો હતો અને તેનાથી પર્યાવરણનું રક્ષણ કરતી સંસ્થાઓની શક્તિ નબળી પડી હતી.
જોકે, સુપ્રીમ કોર્ટે એમ પણ કહ્યું કે બોર્ડે આ શક્તિનો ઉપયોગ ન્યાય, પારદર્શિતા અને નિશ્ચિત નિયમોના સિદ્ધાંતો હેઠળ જ કરવો પડશે. આ માટે, સરકારે નક્કર નિયમો અને પેટા-નિયમો બનાવવા પડશે, જેથી આ પ્રક્રિયા સ્પષ્ટ અને ન્યાયી બને.