દેશમાં આયુષ આરોગ્ય અને સુખાકારી કેન્દ્રનો દસ મહિનામાં 6.91 કરોડ લાભાર્થીઓએ લાભ મળ્યો

નવી દિલ્હીઃ આયુષ મંત્રાલયે રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે પોતાનાં વિઝન અને ઉદ્દેશોનાં અમલીકરણની પુનઃપુષ્ટિ કરીને વર્ષ 2023માં નોંધપાત્ર સીમાચિહ્નરૂપ સિદ્ધિ હાંસલ કરી છે. આ વર્ષે ભારતીય પરંપરાગત ચિકિત્સા સંસ્કૃતિનો વૈશ્વિક પ્રસાર અને સ્વીકૃતિ જોવા મળી છે. આયુષે આંતરરાષ્ટ્રીય માન્યતાની નવી ડિગ્રી તરફ આગેકૂચ કરી છે અને સફળતાના ઘણા કાયમી પગલાના નિશાન છોડ્યા છે. પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદીના દીર્ઘદ્રષ્ટા સમર્થન અને દિશાનો આયુષના પ્રયત્નોમાં સારી રીતે અનુવાદ થયો છે હેલ્થકેર ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર ડેવલપમેન્ટ, સંશોધન સહયોગ, નિકાસ પ્રોત્સાહન મિકેનિઝમ્સ, શૈક્ષણિક સુધારણા, ભારતીય પરંપરાગત મેડિસિન સિસ્ટમના વૈશ્વિક વિસ્તરણ અને અન્ય ક્ષેત્રોમાં. 

ચિંતન શિબિર: ફેબ્રુઆરીમાં ઉદ્ઘાટન “ચિંતન શિબિર”માં આયુષના ભવિષ્ય માટે એક રોડમેપ પૂરો પાડવામાં આવ્યો હતો, જેમાં ડિજિટલ આરોગ્ય, વ્યૂહરચના, પડકારો અને સહયોગ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું હતું, જે વિકાસ પ્રત્યેની તેની પ્રતિબદ્ધતાને મજબૂત કરે છે.

રાષ્ટ્રીય આયુષ મિશનઃ તેમાંની એક પહેલ મુખ્ય યોજના એટલે કે કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા પ્રાયોજિત રાષ્ટ્રીય આયુષ મિશન (એનએએમ)નો અમલ કરવાનો છે, જેનો ઉદ્દેશ કેન્દ્ર શાસિત પ્રદેશ/રાજ્ય સરકારોને માળખાગત સુવિધાઓ વિકસાવવામાં સાથસહકાર આપવાનો અને આયુષ હેલ્થકેરની સુલભતા વધારવાનો છે. આયુષ મંત્રાલયે 18 અને 19 મે, 2023ના રોજ નવી દિલ્હીમાં વિજ્ઞાન ભવનમાં 2 દિવસીય રાષ્ટ્રીય આયુષ મિશન (એનએએમ) કોન્ક્લેવ – રાજ્ય/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ આયુષ/આરોગ્ય મંત્રીઓની કોન્ફરન્સનું આયોજન કર્યું હતું. આયુષ અને બંદરો, શિપિંગ અને જળમાર્ગોનાં મંત્રી સર્વાનંદ સોનોવાલે આ કોન્ક્લેવનું ઉદઘાટન કર્યું હતું. આ પ્રસંગે કેન્દ્રીય આરોગ્ય અને પરિવાર કલ્યાણ મંત્રી ડો.મનસુખ માંડવિયા મુખ્ય અતિથિ તરીકે ઉપસ્થિત રહ્યા હતા. આ કોન્કલેવમાં આયુષ અને મહિલા અને બાળ વિકાસ રાજ્ય કક્ષાના મંત્રી ડો.મહેન્દ્રભાઈ મુંજપરા તથા સહભાગી રાજ્યો/યુટીએસના 13 આરોગ્ય અને આયુષ મંત્રીઓ ઉપસ્થિત રહ્યા હતા. આયુષ અને વિવિધ રાજ્યોના આરોગ્ય મંત્રીઓ સાથે એક ગોળમેજી બેઠક પર ચર્ચા-વિચારણા એનએએમ કોન્ક્લેવની સાથે કરવામાં આવી હતી. આ કોન્ક્લેવના ઉદ્ઘાટન સત્ર દરમિયાન ઇ-લર્નિંગ મેનેજમેન્ટ સિસ્ટમ (ઇએલએમએસ) અને વિસ્તૃત એએચએમઆઇએસ, અપગ્રેડેડ ઇએચઆર સિસ્ટમ, લોન્ચ કરવામાં આવી હતી. રાષ્ટ્રીય આયુષ મિશન મારફતે આયુષ મંત્રાલયે આયુષ્માન ભારત અંતર્ગત 12,500 આરોગ્ય સુવિધાઓને આયુષ આરોગ્ય અને સુખાકારી કેન્દ્રમાં અપગ્રેડ કરવા માટેની મંજૂરી માટેની પ્રક્રિયા પૂર્ણ કરી હતી. રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો પાસેથી પ્રાપ્ત આંકડાઓ અનુસાર, વર્ષ 2022-23 દરમિયાન 8.42 કરોડ લાભાર્થીઓએ આ સુવિધાઓનો લાભ લીધો હતો અને જાન્યુઆરી, 2023થી ઓક્ટોબર, 2023 સુધીમાં 6.91 કરોડ લાભાર્થીઓને આ સુવિધાઓનો લાભ મળ્યો હતો.

બીઆઈએસ ખાતે આયુષ માટે સમર્પિત વર્ટિકલ: બ્યૂરો ઓફ ઇન્ડિયન સ્ટાન્ડર્ડ્સે પણ બીઆઈએસમાં આયુષ માટે સમર્પિત વર્ટિકલ ઊભું કર્યું છે. ટૂંકા ગાળામાં, બીઆઇએસએ 7 આયુષ સંબંધિત ભારતીય ધોરણો પ્રકાશિત કર્યા છે, અને વધુ 53 વિકાસ અને પ્રકાશનની પ્રક્રિયામાં છે. બીઆઈએસ આયુષ માટે આઇએસઓમાં પણ મજબૂત હાજરી આપી રહ્યું છે અને આયુષ ઇન્ફોર્મેટિક્સ પર આંતરરાષ્ટ્રીય માપદંડો ઘડવા આઇએસઓ/ટીસી 215 – હેલ્થ ઇન્ફોર્મેટિક્સ હેઠળ આઇએસઓમાં એક સમર્પિત કાર્યકારી જૂથ (ડબલ્યુજી 10 – ટ્રેડિશનલ મેડિસિન)ની રચના કરવામાં આવી છે. આનાથી વધુ સ્વીકૃતિમાં મદદ મળશે અને 165થી વધુ દેશોમાં આયુર્વેદ ઉત્પાદનો અને સેવાઓની વિશાળ નિકાસના દરવાજા ખુલશે.  ઇન્ટરનેશનલ ઓર્ગેનાઇઝેશન ફોર સ્ટાન્ડર્ડાઇઝેશન (આઇએસઓ)એ “આઇએસઓ/ટીઆર 4421:2023 હેલ્થ ઇન્ફોર્મેટિક્સ- પરિચય ટુ આયુર્વેદ ઇન્ફોર્મેટિક્સ” શીર્ષક ધરાવતો પ્રથમ આઇએસઓ સ્ટાન્ડર્ડ ટેકનિકલ રિપોર્ટ બહાર પાડ્યો હતો. આ તકનીકી અહેવાલનો હેતુ આયુર્વેદિક ચિકિત્સા પ્રણાલીની પાયાની સમજ પૂરી પાડવાનો છે. તે અસંખ્ય પાસાઓ અને પ્રક્રિયાઓનો પરિચય આપે છે જે આયુર્વેદિક નિદાન અને સારવારમાં અંતર્ગત અને જરૂરી છે. આયુર્વેદ ઇન્ફોર્મેટિક્સના ક્ષેત્રમાં માનકીકરણ માટે બ્યુરો ઓફ ઇન્ડિયન સ્ટાન્ડર્ડ્સ (બીઆઈએસ) દ્વારા રજૂ કરવામાં આવેલી દરખાસ્તના જવાબમાં પરંપરાગત દવાઓ પર આઇએસઓ ટીસી 215 સમર્પિત કાર્યકારી જૂથ (ડબલ્યુજી 10)ની રચના કરવામાં આવી હતી. આયુષ મંત્રાલય અને બીઆઈએસ આયુષ પદ્ધતિઓ માટે ભારતીય ધોરણો અને આઇએસઓ ડિલિવરી યોગ્ય બનાવવા માટે ૨૦૧૯ થી કામ કરી રહ્યા છે. હાલમાં આંતરરાષ્ટ્રીય ડિલિવરીબલ્સનું ઉત્પાદન કરવા માટે આઇએસઓ ટીસી 215 હેલ્થ ઇન્ફોર્મેટિક્સની અંદર ડબલ્યુજી 10 ટ્રેડિશનલ મેડિસિન માટે વધુ ત્રણ ભારતીય અરજીઓ પર વિચાર કરવામાં આવી રહ્યો છે.

પરંપરાગત ચિકિત્સા અને ગુજરાત ઘોષણાપત્ર પર ડબ્લ્યુએચઓ -ગ્લોબલ સમિટ: વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશન દ્વારા પરંપરાગત ચિકિત્સા પર સૌપ્રથમ ગ્લોબલ સમિટ (17-18 ઓગસ્ટ, 2023)નું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું, જેનું આયોજન આયુષ મંત્રાલય દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું, જેનું સહ-આયોજન ગુજરાતના ગાંધીનગરમાં કરવામાં આવ્યું હતું. વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થા દ્વારા ગુજરાત ડેક્લેરેશન સ્વરૂપે ગ્લોબલ સમિટના મુખ્ય પરિણામો જાહેર કરવામાં આવ્યા હતા. આ સમિટમાં ડબ્લ્યુએચઓએ ટ્રેડિશનલ મેડિસિન પર વૈશ્વિક સર્વેક્ષણના પ્રારંભિક તારણો પણ શેર કર્યા છે, જે સૂચવે છે કે વિશ્વભરમાં પરંપરાગત દવાઓની પહોંચ વધી રહી છે. “ગુજરાત ઘોષણા”માં એ વાત પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો હતો કે સાર્વત્રિક આરોગ્ય કવચની પ્રાપ્તિ માટે પરંપરાગત ચિકિત્સાના મહત્વને માન્યતા આપવામાં આવી છે અને ડબ્લ્યુએચઓની સભ્ય રાષ્ટ્રોને પુરાવા નિર્માણ અને નીતિગત સમર્થન દ્વારા તેના તરફ કામ કરવાની પ્રતિબદ્ધતાને માન્યતા આપવામાં આવી છે. આ કાર્યક્રમમાં જી20 સ્વાસ્થ્ય મંત્રીઓની બેઠકની સાથે-સાથે “પરંપરાગત ચિકિત્સા પર જી20 દેશોનું સ્વાસ્થ્ય મંત્રીઓનું સંમેલન” પણ યોજાયું હતું, જેમાં જી20 દેશોએ તેમના સંબંધિત દેશોમાં પરંપરાગત ચિકિત્સાની ભૂમિકા અને સંભાવનાઓ વિશે વાત કરી હતી.

આયુષ આધારિત ફંડામેન્ટલ્સ મારફતે અત્યાધુનિક સંશોધન અને વિકાસઃ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ જિનોમિક્સ એન્ડ ઇન્ટિગ્રેટેડ બાયોલોજી (આઇજીઆઇબી) સીએસઆઇઆર ખાતે આયુષ મંત્રાલયના સેન્ટર ઓફ એક્સલન્સ હેઠળ આયુર્વેદ પ્રકૃતિનો સંબંધ જીનોમ સિક્વન્સ સાથે બનાવવામાં આવ્યો છે, જે તેને વ્યક્તિગત નિવારક અને આગાહીયુક્ત દવાઓ તરફનો સીમાચિહ્નરૂપ અભ્યાસ બનાવે છે, તેમને ગુટ માઇક્રોબાયોટા પર આશાસ્પદ પરિણામો પણ મળી રહ્યા છે અને હેલ્થકેર ક્ષેત્રના ભવિષ્યને આકાર આપવા માટે મેટાબોલોમિક્સ, પ્રોટિયોમિક્સ વગેરેના એડવાન્સ બાયોલોજી પર કામ કરી રહ્યા છે.

આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસ: આ 9મી એડિશનમાં અભૂતપૂર્વ પહોંચ જોવા મળી હતી, જેણે બે વિશ્વ વિક્રમો સ્થાપ્યા હતા, જેમાં યુએન હેડક્વાર્ટરમાં ભાગ લેવા માટેના ગિનિસ રેકોર્ડનો પણ સમાવેશ થાય છે. આ કાર્યક્રમને 135થી વધુ રાષ્ટ્રીયતાના હજારો યોગપ્રેમીઓએ જબરદસ્ત પ્રતિસાદ આપ્યો હતો અને એક યોગ સત્રમાં વધુમાં વધુ રાષ્ટ્રીયતા દ્વારા ભાગ લેવા માટે ગિનિસ વર્લ્ડ રેકોર્ડ સ્થાપ્યો હતો. આઈડીવાય 2023માં પણ આઈડીઆઈની કેપમાં વધુ એક પીછું જોવા મળ્યું હતું જ્યારે સુરત (ગુજરાત, ભારત) એ એક જગ્યાએ યોગ સત્ર માટે સૌથી વધુ લોકો એકઠા થવાનો ગિનીસ વર્લ્ડ રેકોર્ડ બનાવ્યો હતો. આ કાર્યક્રમમાં એક લાખથી વધુ લોકોએ ભાગ લીધો હતો. 9માં આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસની વિશેષતા એ હતી કે ઓશન રિંગ ઑફ યોગ, ‘યોગ ફોર આર્કટિક ટુ એન્ટાર્કટિક‘, ‘ઉત્તર અને દક્ષિણ ધ્રુવો પર યોગ‘, ‘યોગ ભારતમાલા‘ અને ‘યોગ સાગરમાલા‘ની રચનાનો અનોખો ખ્યાલ હતો, જેમાં આશરે 23.14 કરોડ વ્યક્તિઓએ ભાગ લીધો હતો. 

સંશોધન અસર: પ્રધાનમંત્રીએ ‘મન કી બાત‘માં ‘આયુષ‘નો જે ઉલ્લેખ કર્યો છે, તેણે આ ક્ષેત્રના વિકાસમાં નોંધપાત્ર પ્રદાન કર્યું, અને તેનું સંકલન કરીને જેઆરએએસ જર્નલ ઓફ સીસીઆરએએસના વિશેષ અંકમાં પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યું છે. મંત્રાલયે રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે મૂળભૂત વિજ્ઞાન મંત્રાલયો /વિભાગો અને પ્રતિષ્ઠિત વૈજ્ઞાનિક સંસ્થાઓ સાથે ઘણાં સહયોગી અને સંકલિત સંશોધનો શરૂ કર્યા છે.

સંકલિત આરોગ્ય: આયુષ મંત્રાલય અને ઇન્ડિયન કાઉન્સિલ ઑફ મેડિકલ રિસર્ચ (આઇસીએમઆર) વચ્ચે 11 મે, 2023નાં રોજ સંકલિત સ્વાસ્થ્ય સંશોધનને પ્રોત્સાહન આપવા અને જોડાણ કરવા માટે સમજૂતીકરાર (એમઓયુ) પર હસ્તાક્ષર થયાં હતાં. આયુષ અને બંદરો, શિપિંગ અને જળમાર્ગોનાં  મંત્રી સર્વાનંદ સોનોવાલ, સ્વાસ્થ્ય અને પરિવાર કલ્યાણ મંત્રી ડૉ. મનસુખ માંડવિયા, સ્વાસ્થ્ય અને પરિવાર કલ્યાણ મંત્રી ડૉ. ભારતી પ્રવિણ પવાર, એમઓએચએફડબલ્યુનાં રાજ્ય કક્ષાનાં મંત્રી ડૉ. વી કે પોલ, નીતિ આયોગનાં સભ્ય, આયુષ, સચિવ (સ્વાસ્થ્ય), સચિવ અને ડીજી (આઇસીએમઆર) તથા બંને મંત્રાલયોનાં અન્ય વરિષ્ઠ અધિકારીઓ ઉપસ્થિત રહ્યાં હતાં. વધુમાં, આ સહકાર જાહેર આરોગ્ય સંશોધન પર કામ કરવાની શક્યતાઓ ચકાસશે, રાષ્ટ્રીય મહત્વના રોગોનું સમાધાન કરવા માટે પહેલ કરશે અને આયુષ પ્રણાલીના આશાસ્પદ ઉપચાર સાથે રાષ્ટ્રીય મહત્વના ઓળખ કરાયેલા વિસ્તારો/રોગની સ્થિતિ પર સંયુક્ત રીતે ઉચ્ચ-ગુણવત્તાયુક્ત ક્લિનિકલ ટ્રાયલ્સ હાથ ધરવાની શક્યતાઓ પર ધ્યાન આપશે, જેથી વ્યાપક સ્વીકૃતિ માટે પુરાવા ઊભા થઈ શકે. આ એમઓયુ આઇસીએમઆર-ડીએચઆર દ્વારા “માનવ સહભાગીઓને સાંકળતા બાયોમેડિકલ અને સ્વાસ્થ્ય સંશોધન માટે રાષ્ટ્રીય નૈતિક માર્ગદર્શિકા”માં સંકલિત ચિકિત્સા પર સંશોધનને સામેલ કરવાની સંભવિતતાને ધ્યાનમાં રાખીને સુવિધા આપશે. આ એમઓયુ આયુષ સંશોધકોને તાલીમ આપીને સંશોધન ક્ષમતાને પણ મજબૂત કરશે.

SMART કાર્યક્રમ: નેશનલ કમિશન ફોર ઇન્ડિયન સિસ્ટમ ઓફ મેડિસિન (એનસીઆઇએસએમ) અને સેન્ટ્રલ કાઉન્સિલ ફોર રિસર્ચ ઇન આયુર્વેદિક સાયન્સિસ (સીસીઆરએએસ) દ્વારા અનુક્રમે તબીબી શિક્ષણનું નિયમન કરવા અને વૈજ્ઞાનિક સંશોધન હાથ ધરવા માટે આયુર્વેદ કોલેજો અને હોસ્પિટલો મારફતે પ્રાથમિકતા ધરાવતા હેલ્થકેર રિસર્ચ ક્ષેત્રોમાં વૈજ્ઞાનિક સંશોધનને પ્રોત્સાહન આપવાના ઉદ્દેશથી ‘સ્માર્ટ‘ (આયુર્વેદ રિસર્ચ ઇન ટીચિંગ પ્રોફેશનલ્સ) પ્રોગ્રામ શરૂ કરવામાં આવ્યો છે.