મુલતાનની હિન્દુ સંસ્કૃતિનો શાસ્ત્રો-પ્રાચીન સાહિત્યોમાં ઉલ્લેખ, ભગવાન શ્રી કૃષ્ણના પુત્ર સાંબાની રાજધાની હતી
મુલતાનનો મહાભારત કાળમાં પણ ઉલ્લેખ થયો હતો. મુલતાનને કશ્યપુરા ત્રિગર્ત તરીકે ઓળખવામાં આવતું હતું. ભગવાન શ્રી કૃષ્ણના પુત્ર સાંબાએ કશ્યપુરા ત્રિગર્તને પોતાની રાજધાની બનાવી હતી. ઉપરાંત શાસ્ત્રો અને સાહિત્યમાં પણ મુલતાનનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવેલો છે.
મુલતાનની ભવ્યતાથી અંજાયેલા મુસ્લિમ આક્રમણકારોએ કબજો જમાવ્યા કાવતરા ઘડ્યાં
મહાભારતમાં મુલતાન એટલે કે કશ્યપપુરા ત્રિગર્તની રાજધાની હતી અને બાદમાં શ્રી કૃષ્ણના પુત્ર સાંબાએ તેને પોતાની રાજધાની બનાવ્યા પછી તેને સાંબાપુર પણ કહેવામાં આવ્યું. એલેક્ઝાન્ડર કનિંગહામ, જે 1861માં ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણના મહાનિર્દેશક બન્યા હતા, તેમણે પણ તેનું સૌથી જૂનું નામ કશ્યપપુરા લખ્યું છે.
સ્કંદ પુરાણ (પ્રભાસ ખંડ 278) અનુસાર, મૂળસ્થાન એટલે કે મુલતાનના પ્રસિદ્ધ સૂર્ય મંદિર નજીક દેવિકા નદી વહેતી હતી. અગ્નિ પુરાણમાં આ નદીને સૌવીર દેશના અંતર્ગત દર્શાવવામાં આવી છે.
સૌવીરરાજસ્ય પુરા મૈત્રેય ભૂત પુરોહિતઃ તેન ચૈતનમ વિષ્ણુઃ કરીતમ દેવિકા તેતે ।
મૈત્રેય પુરોહિતે દેવિકાના કિનારે વિષ્ણુનું મંદિર બનાવ્યું હતું. આ નદીનો ઉલ્લેખ મહાભારત, વનપર્વ, ભીષ્મપર્વ (9/16) અને અનુશાસન પર્વ (25/21)માં મળે છે.
નાપદી વેત્રવતી ચાપ કૃષ્ણવેણમ ચ નિમાગમ, ઇરાવતી વિતસ્તાં ચ પયોષ્ણી દેવિકામપિહ્ય । (ભીષ્મ પર્વ 9/16)
“દેવકિયામુપાસ્પર્શ્ય અને સન્દરિકાહરુદે અશ્વિન્યાં રૂપવર્ચસ્કં પ્રીતિ વલભતે નરઃ । (અનુશાસન પર્વ 25/21)
ઈસા પૂર્વેથી અગિયારમી સદી સુધી ગ્રીક, અરબી, ફારસી લેખકો અને પછી બ્રિટિશ પુરાતત્વવિદોના વર્ણનો અનુસાર મુલતાનના મંદિરોમાં સૂર્ય મંદિર અને પ્રહલાદપુરીમાં ભગવાન નરસિંહનું મંદિર ખૂબ વિશાળ, સમૃદ્ધ અને પ્રાચીન રહ્યું છે. શ્રી કૃષ્ણના પુત્ર સામ્બ દ્વાપરના યુગ અને નરસિંહ અવતારના સતયુગને કારણે મુલતાન માનવ સંસ્કૃતિનું એક મહત્વપૂર્ણ પ્રાગૈતિહાસિક સ્થળ છે.
