જનરેશન ગેપ શબ્દ પહેલ વહેલો ૧૯૬૦ના દશકમાં પ્રકાશમાં આવ્યો
રવીંદ્રનાથ ટાગોરે સવા સો વર્ષ પહેલા બે પેઢીના વૈચારિક તફાવતને એક વાર્તા દ્વારા રજુ કર્યો હતો
જુના અને નવા વચ્ચે હંમેશા જદ્દોજહદ અને સમાયોજનની બાબતો ચાલી આવતી હોય છે. જૂની પેઢી અને નવી પેઢી વચ્ચે મંતવ્યો, વિચારો અને દ્રષ્ટિકોણનો તફાવત રહે છે. આ તફાવત માટે અંગ્રેજીમાં ‘જનરેશન ગેપ’ નામનો એક મઝાનો શબ્દ પ્રયોજાયો છે. જનરેશનલ ગેપને ઉજાગર કરતી એક સુંદર કથા કવિવાર રવિન્દ્રનાથ ટાગોરે આજથી લગભગ સવાસો વર્ષ પહેલાં ૧૮૯૨-૯૩માં લખી હતી. રવીન્દ્રનાથ ટાગોર એટલે એક એવા મુઠી ઊંચેરા ભારતીય કે જેમને પહેલા બિનયુરોપિયન નોબલ પ્રાઈઝ વિજેતા લેખક તરીકેનું બહુમાન પ્રાપ્ત થયું છે. વિચારક, સંગીતકાર, સમાજ સુધારક, ચિત્રકાર કેટ કેટલી ખુબીઓ હતી આ મહામાનવમાં !
લેખક તરીકે કવિવરના પ્રદાનને મુલવવું હોય તો એમણે લખેલી કવિતાઓ, નવલકથાઓ, નાટકો, ટૂંકી વાર્તાઓ, નિબંધો વગેરે વિવિધ સાહિતિક ક્ષેત્રે કરેલા એમના સર્જનમાંથી પસાર થવુ પડે. સર્જક રવીન્દ્રનાથ ટાગોરે ૧૮૯૨-૯૩માં ‘ધ હોમ કમિંગ’ નવલિકા દ્વારા બે પેઢીઓ વચ્ચેના વૈચારિક તફાવતને જોરદાર રીતે પ્રસ્તુત કર્યો છે. જનરેશન ગેપના વિષયને છેડતા પહેલા કવિવરની આ ધ હોમ કમિંગની કથાનો સાર જોઈ લેવા જેવો છે. ધ હોમ કમિંગનું કથાનક ભારતીય પુષ્ઠભૂમિ જરૂર છે પરંતુ એના ચરિત્રો અને કથાવસ્તુ દીર્ઘકાલીન અને સાર્વત્રિક છે. વાર્તાની શરૂઆત ફટિક ચક્રવર્તી નામના એક ઘમાલીયા છોકરાઓના ટીમ લીડરથી થાય છે. એના ભાઇ માખનને ફટિક નદીમાં ધકેલવાની એક રમત માટે જબરજસ્તી કરે છે. અને એમાં માખન ગબડી પડે છે. બધા ભાઈબંધો આ જોઈને ખૂબ હસે છે. માખન બહાર નીકળીને ફટિકને મારીને માતા પાસે ભાગી જાય છે. ફટિક ઉદાસ વદને નદી કિનારે બેઠો હોય છે ત્યારે એક વ્યક્તિ એની પાસે આવીને ચક્રવર્તી પરિવાર ક્યાં રહે છે એમ પૂછે છે. ત્યારે સ્ફટિક બેફિકરાઇથી જવાબ આપે છે, ‘જાઓ અને જાતે શોધી લો.’
એટલામાં ઘરેથી એમના નોકર ફટિકને લેવા આવે છે. ફટીક નોકર સાથે જવાની આનાકાની કરીને ધમપછાડા કરતો રોકકળ કરે છે. પરંતુ જેમ તેમ કરીને નોકર એને ઘરે લઈ જાય છે. ઘરે પહોંચતા જે વ્યક્તિ નદી કિનારે ચક્રવર્તી પરિવારનું સરનામું પૂછતો હતો એને એ જુએ છે. આ ભાઈ ફટિકના કાકા બિશમ્બર હતા. બાળપણથી ફટિકે કાકાને અગાઉ ક્યારેય જોયા ન હતા. કાકા ફટિકને કલકત્તા લઈ જવા માટે એની માતાને જણાવે છે. ફટિકની ધમાલથી કંટાળી ગયેલી માતા ફટિકને કાકા સાથે કલકત્તા મોકલવા તરત રાજી થઈ જાય છે. પરંતુ ફટિકનો કાકા સાથે કલકત્તા જવાનો ઉત્સાહ જોઈને માતા પાછી ખિન્ન પણ થઈ જાય છે. કલકત્તાનું જીવન ફટિકે જેવું વિચાર્યું હતું એટલું આનંદદાયક અને રંગીન ન હતું. જતા વેંત કાકીએ ફટિકના આગમનને ખૂબ ઠંડી રીતે આવકાર આપ્યો. કાકી ફટિકના આગમનથી ખુશ દેખાતી ન હતી. ફટિક એક અણગમતો મહેમાન હતો. ફટિક જે પણ કામ કરતો એની કોઈ કદર ન થતી. ઉપરથી એની ટીકા ટીપણી થતી. અને ઠપકો મળતો. હવે ફટિકને એનું ગામ, મિત્રો અને પરિવાર ખૂબ યાદ આવવા લાગ્યા.
ફટિક કાકા પાસે ગામમાં ઘરે જવાનો એક વાર પ્રસ્તાવ મૂકે છે. કાકા નિર્દયતાથી કહે છે કે, રજા સુધી રાહ જો. એક દિવસ ફટિક ઘરે જવા માટે ભાગી ગયો. પોલીસે શોધખોળ કરીને ફટિકને પાછો કલકત્તામાં કાકાના ઘરે મુક્યો. ઘરે આવ્યો ત્યારે તે ખૂબ તાવમાં તરફડતો હતો. એની હાલત ગંભીર હતી. પરંતુ એના કાકા કાકીએ એના તરફ કોઈ લક્ષ ન આપ્યું આખરે એક દિવસ ફટિકની માતા ગામમાંથી કલકત્તા કાકાના ઘરે આવે છે. ફટિકની ગંભીર હાલત જોઈને માતા એના પલંગ પાસે બેસીને ખૂબ રડી પડે છે. ફટિકને વહાલ કરતાં એના મોંમાંથી શબ્દો નીકળે છે, મારા વાલા દીકરા ફટિક હું તને ખુબ પ્રેમ કરૂ છું. ત્યારે ફટીક આંખો ખોલીને માત્ર એટલું બોલે છે, ‘મા રજાઓ આવી ગઈ છે ?’
અહીં રવીન્દ્રનાથ ટાગોરની ધ હોમ કમિંગ વાર્તા સમાપ્ત થાય છે અને વાચકો ઉપર નિર્ણય છોડી દેવાય છે કે, ફટિક પાછો સાજો થઈને ગામડે જઈ શકે છે કે કેમ ? ફટિક જીવે છે કે મરી જાય છે ? માતાના આગમનથી એ ખુશ છે કે નહીં ? ખેર, આ આખી વાર્તાના મુખ્ય બે છેડા છે. ઉગી રહેલી નવી પેઢી અને પરંપરાથી જીવતી જૂની પેઢી. જનરેશન ગેપ શબ્દ છેક ૧૯૬૦ના દશકમાં પ્રકાશમાં આવ્યો. ઇતિહાસમાં દરેક પેઢીએ એની એક અલગ પહેચાન વિકસાવી છે. ૧૯૬૭માં ગેટિવમાં જહોન પોપી દ્વારા આ શબ્દને રજૂ કરવામાં આવ્યો હતો. વર્ષો પહેલા કાર્લ મેનહેમ જેવા સમાજશાસ્ત્રીએ પણ જુની અને નવી બે પેઢીઓ વચ્ચેના તફાવતને સ્પષ્ટ રીતે નોંધ્યા હતા. જનરેશન ગેપ માટેના સામાજિક સિદ્ધાંત વર્ષ ૧૯૬૦ના દાયકામાં સંગીત, મૂલ્યો, સરકાર અને રાજકીય મંતવ્યો તથા વડીલોની માન્યતાના સંદર્ભમાં નવી પેઢીના વિચારો ભિન્ન થતા હોવાનું નોંધવામાં આવ્યું હતું. જેનરેશનો એટલે પેઢીઓને છ વિભાગોમાં વિભાજીત કરવામાં આવ્યા છે. જેમાં સાયલેંટ જનરેશન, બેબી બુમર્સ, જનરેશન એક્સ, મિલેનિયન્સ, જનરેશન ઝેડ અને જનરેશન આલ્ફાનો સમાવેશ થાય છે દરેક જનરેશન એના વિચારો અને વલણોથી ઓળખાય છે. ટેકનોલોજીકલ વિકાસને કારણે પણ જૂની પેઢી અને નવી પેઢી વચ્ચે અંતર સ્વાભાવિક રીતે જ વધી જાય છે. જેમ કે અગાઉ પત્ર વ્યવહારથી કે ટેલિગ્રામથી સંચાર થતો. એ આજે ઈમેલ, વોટ્સએપ કે સોશિયલ મીડિયાના અલગ અલગ પ્લેટફોર્મ જેવા સંચાર માધ્યમોથી સંચારની ઝડપ તો વધી છે પરંતુ એની સાથે સાથે બે પેઢી વચ્ચેનું અંતર પણ વધી ગયું છે.
જેમ જેમ નવી પેઢીઓ પોતાની જૂની પેઢીથી અલગ ભાષા પ્રયોજવા માંડે છે તેમ તેમ નવી પેઢી કંઈક અલગ વ્યાખ્યાયિત કરવાની કોશિશ કરવા લાગે છે. તેમની નવી ભાષા કંઈક અલગ અને વધુ ઝડપને અનુસરતી હોય એવું લાગ્યા કરે છે. જેમાં વ્યાકરણ કે સંદર્ભોનું બહુ મહત્વ જણાતું નથી. વ્યક્તિનું સૌથી અગત્યનું પરિમાણ અને પ્રતીક એની ભાષા જ છે. સંભવત: નવી પેઢીની ભાષા થોડી આશિષ્ટ પણ જરૂર લાગે. પરંતુ દરેક પેઢી એક નવી અશિષ્ઠતાને વિકસાવવામાં એની ભૂમિકા અદા કરતી હોય છે. દ્વિતીય વિશ્વયુદ્ધ બાદ આવેલી આર્થિક તેજી પછી અમેરિકન પ્રજા ૧૯૪૦ થી ૧૯૫૯ વચ્ચે ઝડપથી વધવા માંડી હતી. આ નવી પેઢીને બેબી બૂમર્સ કહેવામાં આવે છે. વર્ષ ૨૦૧૭માં આ બેબી બૂમર્સ પેઢીના ઘણા લોકોએ તેમનો ૬૦મો જન્મદિન ઉજવ્યો હતો. બેબી બૂમર્સ અને એની અગાઉની પેઢી વચ્ચે સાંસ્કૃતિક અંતર વધતું ગયું હતું. બેબી બૂમર્સ સામાન્યતઃ ખૂબ ભણેલા ગણેલા હોય છે. બેબી બૂમર્સ જનરેશનમાં કામ કરતી મહિલાઓનું પ્રમાણ વિશેષ જોવા મળે છે. વ્યવસાયિક સજ્જતા અને આર્થિક આઝાદીના પરિણામે ટકરાવના પ્રશ્નો સર્જાય છે.
બે પેઢીઓ વચ્ચે મંતવ્યો અને દ્રષ્ટિકોણના તફાવતની પાછળ એમની માન્યતાઓ અને વિચારધારાઓનો મોટો ગેપ જોવા મળતો હોય છે. જોકે આ ગેપ પૂરવા માટે અને કાર્યાત્મક સંબંધોની સુગંધ જાળવી રાખવા અને વિકસાવવાનું શક્ય છે. જૂની પેઢીના અનુભવોમાંથી નવી પેઢી કંઈક શીખવા મળે એવી ભાવના કેળવે અને નવી પેઢીના તાલ સાથે જૂની પેઢી કદમ મિલાવવાનો પ્રયાસ કરે તો બંને પેઢી વચ્ચેનું અંતર આપોઆપ ઓછું થવા લાગશે. પેઢી દર પેઢી વિચારો અને ભાષા ચોક્કસ બદલાવવાના પરંતુ બંને પેઢીઓએ વિચારો અને ભાષાનું સામાનજસ્ય કેળવી લેશે તો સંવાદીતતા વધશે. સમાજ હંમેશા સંવાદથી આગળ વધે છે.
ધબકાર :
મતભેદો અને તફાવતો તો રહેવાના પરંતુ એમાંથી સુમેળનો માર્ગ કાઢવો એટલો અઘરો નથી.
